Czy moje dziecko się jąka?

Mówienie to skomplikowana i skoordynowana praca narządów: oddechowego, fonacyjnego (krtani) i artykulacyjnego (wargi, język, podniebienie, żuchwa). Normalny proces mówienia polega na harmonijnych i współdziałających ruchach mięśni wszystkich tych trzech narządów, przy małym napięciu mięśni.

Mówienie płynne – to mówienie z tempem i rytmem wypowiedzi oraz swobodnym przechodzeniem od jednego elementu do następnego.

U niektórych osób, zwłaszcza w stanach zdenerwowania lub zmęczenia można zaobserwować różne symptomy mówienia niepłynnego,tj. powtarzanie sylab, wyrazów, przeciąganie głosek, chwilową niemożność wypowiedzenia głoski czy wyrazu, jakby zablokowanie głosu, wypowiadanie dodatkowych dźwięków lub słów (wtrąceń, słów „wytrychów”, mających pomóc wystartować z wypowiedzią lub przejść płynnie dalej).

Dzieje się tak na skutek nieprawidłowej koordynacji ruchowej mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Jeśli praca przynajmniej jednego z trzech ściśle ze sobą zespolonych układów zostanie zaburzona, to pozostałe dwa również zaczną działać niewłaściwie. Zakłócona praca układu oddechowego przejawia się w częstym mówieniu na resztkach powietrza oraz płytkim oddechem; nie ma wtedy prawidłowych warunków do rozpoczęcia wypowiedzi. Skurcze mięśni fonacyjnych utrudniają wydobycie głosu i stąd przerwy w mówieniu. Natomiast skurcze mięśni narządów artykulacyjnych uniemożliwiają wykonanie odpowiedniego ruchu warg, języka, żuchwy lub powodują, że ten sam ruch zostaje kilkakrotnie powtórzony.

Niepłynność mówienia a jąkanie.

Zacinanie się przypominające jąkanie w wieku dziecięcym jest najczęściej stanem przejściowym. Jest to tak zwana „rozwojowa niepłynność mówienia”, która pojawia się w okresie opanowywania przez dziecko systemu językowego czyli pomiędzy drugim a szósty rokiem życia. Częściej dotyczy ono dzieci 2, 3-letnich, rzadziej starszych. W tym wieku dziecko jest szczególnie narażone na występowanie tego zaburzenia. Powstają bowiem dysproporcje pomiędzy tym, co dziecko chciałoby, a co może powiedzieć. W tym czasie następuje gwałtowny przyrost słownictwa i częstości porozumiewania się przy ciągle jeszcze mniejszej sprawności aparatu mowy i dlatego jest to okres krytyczny. Niepłynność ta zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka.

Jednak bywa tak, iż niepłynność fizjologiczna przeradza się w jąkanie wczesnodziecięce, które jest niepłynnością patologiczną, mogącą prowadzić do trwałego jąkania. Dzieje się tak szczególnie pod wpływem presji otoczenia, które zwracając uwagę dziecku: „mów powoli”, „nie jąkaj się”, „zastanów się, co chcesz powiedzieć”, wywołują w nim silne emocje tj. niepokój, obawę, gniew. Jeśli dziecko uświadomi sobie swą nieudolność, powstaje lęk przed mówieniem (tzw. logofobia). Nadmierna koncentracja uwagi dziecka na swojej wymowie strach ten pogłębia. Jąkanie nasila się, a niewłaściwy stereotyp mowy utrwala. Powstaje błędne koło: dziecko boi się odzywać, aby się nie zająknąć, a jąka się z powodu poczucia niepewności i strachu przed mówieniem.

Jak odróżnić rozwojową niepłynność mówienia od jąkania wczesnodziecięcego?

W rozwojowej niepłynności mówienia dzieci powtarzają pewne elementy wypowiedzi bez napięcia emocjonalno-mięśniowego i są to zazwyczaj początkowe sylaby. Wyrazami wymawianymi niepłynnie zazwyczaj są spójniki i przyimki. Nie występuje przy tym świadomość zaburzenia. Te okresy niepłynności skracają się z wiekiem.

Natomiast w jąkaniu wczesnodziecięcym napięcie to jest wyraźnie widoczne, zaś niepłynność pojawia się w każdym miejscu wypowiedzi, nie tylko na początku. Wyrazami wymawianymi niepłynnie częściej są rzeczowniki i czasowniki. Dziecko jest świadome swoich problemów z wysławianiem się, do tego dołącza się stres związany z mową. Coraz rzadziej występują okresy poprawy, a okresy niepłynności wydłużają się z wiekiem. Typowe są zaburzenia wegetatywne towarzyszące mowie, zwłaszcza publicznej: nadmierne pocenie się, czerwienienie, tiki. Niekiedy jąkanie ma cechy nerwicy sytuacyjnej, to znaczy, iż wiąże się z określoną sytuacją. Dziecko może dobrze mówić w gronie kameralnym, a jąkać się publicznie, może dobrze mówić w domu, a źle w przedszkolu, szkole.

Przyczyny jąkania.

Mimo wielu badań nie udało się jednoznacznie ustalić przyczyn jąkania. Wiadomo jednak, że może być ono wynikiem działania nie jednego, lecz wielu czynników takich, jak:

• uwarunkowania genetyczne;
• opóźniony rozwój mowy;
• zaburzenia emocjonalne (lęk, frustracja);
• stresujące sytuacje (np. wypadek lub choroba);
• zbytnia koncentracja rodziców na niepłynności mowy dziecka, nakłanianie do płynnego mówienia;
• błędne wzorce mowy (naśladownictwo);
• przestawianie dziecka z lewej ręki na prawą (w przypadku leworęczności).

Głosy specjalistów wskazują na ogromną rolę napięć nerwowych w powstawaniu jąkania. Kłopoty w rodzinie (np. rozwód rodziców), nerwowa atmosfera, wieczny pośpiech, zbytnia surowość i nadmierne wymagania względem dziecka, dokuczanie mu, przedrzeźnianie, ośmieszanie go — to wszystko stwarza podatny grunt dla nerwicy mowy.

W jaki sposób rodzice mogą pomóc dziecku z niepłynnością mowy?

• Nie zwracajcie zbyt dużej uwagi na to, że dziecko wysławia się niepłynnie. Nie wolno poprawiać dziecka, ani go strofować, karać.
• Starajcie się nie mówić o jąkaniu przy dziecku. Nie reagujcie zniecierpliwieniem, złością, politowaniem na jego potknięcia, nie przerywajcie wypowiedzi, nachalnie nie kończcie za dziecko, ale gdy trzeba – dopomóżcie dokończyć wypowiedź.
• Nie zmuszajcie go do rozmowy ani prezentowania swoich umiejętności na forum „publicznym” (w większym gronie rodziny, znajomych lub rówieśników).
• Nie przesadzajcie z nadmiernym ochranianiem dziecka. Dajcie mu szansę samodzielnego działania, umożliwiajcie mu doświadczanie i rozwiązywanie problemów.
• Obdarzcie dziecko zaufaniem, a na dowód tego powierzajcie mu odpowiednie i odpowiedzialne funkcje nie wymagające za dużo mówienia, dzięki temu przywracacie dziecku wiarę w siebie.
• Akceptujcie dziecko takim, jakie jest. Cieszcie się z jego sukcesów, nawet tych najdrobniejszych.
• W okresach wzmożonej niepłynności nie zmuszajcie dziecka do wypowiadania się, pozwólcie mu milczeć, a rozmawiajcie z nim w domu szeptem lub śpiewając.
• Śpiewajcie razem jak najczęściej. Nieważne, czy dziecko robi to pięknie. Niech śpiewa tak, jak potrafi, a także to, co lubi i kiedy chce.
• W okresach poprawy zachęcajcie je do rozmowy z Wami o wszystkich jego problemach oraz radościach.
• Starajcie się izolować dziecko od napięć i konfliktów domowych.
• Pamiętajcie o zachowaniu stałego rytmu dnia dziecka. Wyeliminujcie, w miarę możliwości, pośpiech i nieoczekiwane zmiany planów. Zapewni to poczucie bezpieczeństwa Waszemu dziecku oraz usunie dodatkowe stresy wywołane nową, zaskakującą dla niego sytuacją.
• Zapewnijcie dziecku odpowiednią ilość snu i wypoczynku (relaksu).
• Umożliwiajcie dziecku spędzanie jak największej ilości czasu na świeżym powietrzu oraz uprawianie ulubionych sportów. Dzięki aktywnemu wypoczynkowi dziecko rozładowuje wewnętrzne napięcia.
• Młodsze dzieci i bardzo wrażliwe powinno chronić się przed filmami, bajkami i opowiadaniami powodującymi napięcie, kreskówkami o zbyt szybkiej akcji (mogą niepotrzebnie pobudzić dziecko), nieodpowiednimi grami komputerowymi.
• Bez kontroli i zaleceń lekarskich i psychologicznych nie wolno przestawiać dzieci leworęcznych na praworęczność.
• Starajcie się mówić do malucha powoli i wyraźnie, gdyż dziecko naśladuje Wasz sposób mówienia.
• Przede wszystkim – poświęcajcie swojemu dziecku jak najwięcej czasu, bawcie się z nim i rozmawiajcie, dawajcie mu ciepło i poczucie bezpieczeństwa!

Bibliografia:

1. Chęciek M., Jąkanie – diagnoza, terapia, program, Kraków 2007r.
2. Chęciek M., Kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania: zarys terapii. Zmodyfikowany program psychofizjologicznej terapii jąkających się, Lublin 2001r.
3. Kamińska D., Wspomaganie płynności mowy dziecka – profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania wczesnodziecięcego, Kraków 2006r.
4. Lichota E.A., Profilaktyka jąkania i niepłynności mówienia, Gdańsk 2008r
5. Tarkowski Z., Jąkanie, Warszawa 2001r.6. Tarkowski Z., Jąkanie wczesnodziecięce, Warszawa 1997 r.